Ubezwłasnowolnienie jest szczególnego rodzaju instytucją prawa cywilnego, które polega na pozbawieniu osoby fizycznej w całości lub w części zdolności do czynności prawnych.
Ubezwłasnowolnienie służy tylko i wyłącznie interesowi oraz dobru osoby, której dotyczy i jedynie w tym celu może być stosowane. Jest ono środkiem ustanawianym wyłącznie dla jej ochrony oraz posiadanego przez nią mienia, jak również zapewnienia jej pomocy w prowadzeniu swych spraw lub uzupełnienia braku możności kierowania swoim postępowaniem. Oczywiście nie bez znaczenia pozostaje dobro otoczenia osoby podlegającej ubezwłasnowolnieniu.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami ubezwłasnowolnienie może być całkowite lub częściowe.
To pierwsze może zostać zastosowane wobec osoby, która ukończyła trzynaście lat, jeżeli nie jest w stanie ona kierować swym postępowaniem wskutek:
Z kolei ubezwłasnowolniona częściowo może być osoba pełnoletnia jeżeli jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw z powodu:
Treść orzeczenia w sprawie o ubezwłasnowolnienie zależy od rodzaju i stopnia nasilenia choroby oraz od indywidualnych objawów występujących u danej osoby.
Zdolność do czynności prawnych, to określona przez przepisy prawa cywilnego zdolność do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych, a więc przyjmowania i składania oświadczeń woli mających na celu wywołanie powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Tak więc, jest to zdolność do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej poprzez nabywanie praw i zaciąganie zobowiązań.
Zaznaczyć trzeba, iż osoby ubezwłasnowolnione cały czas zachowują zdolność prawną, a więc możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków o charakterze cywilnoprawnym, na przykład właścicielem rzeczy nieruchomej lub ruchomej.
Konsekwencje ubezwłasnowolnienia odciskają się bardzo szeroko w wielu dziedzinach zarówno życia, jak i prawa – rodzinnego, alimentacyjnego, spadkowego, zobowiązań, wyborczego, pracy etc.
W związku z zastosowaniem wobec danej osoby ubezwłasnowolnienia całkowitego, nie może ona w szczególności:
Ponadto osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie posiada czynnego i biernego prawa wyborczego oraz nie może brać udziału w referendum. Dodać trzeba, iż w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków powstaje pomiędzy nimi z mocy samego prawa rozdzielność majątkowa. W razie jego uchylenia między małżonkami powstaje automatycznie ustawowy ustrój majątkowy, a więc wspólność.
Podkreślenia wymaga fakt, iż czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych z powodu ubezwłasnowolnienia całkowitego jest nieważna. Oznacza to, że nie wywołuje ona żadnych skutków prawnych. Wyjątkiem jest zawarcie umowy należącej do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Staje się ona ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie takiej osoby.
Inaczej jest w przypadku osoby ubezwłasnowolnionej częściowo. Może ona zaciągać zobowiązania oraz rozporządzać swoimi prawami, jednakże tylko za zgodą swojego przedstawiciela ustawowego. Ważność umowy, która została przez nią zawarta bez takiej akceptacji, zależy od jej potwierdzenia przez tego przedstawiciela. Może ona także dokonać tego sama, jednakże dopiero po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych.
Jeżeli osoba taka dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, jest ona nieważna. Jest ona natomiast uprawniona do zawierania bez takiej zgody, umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może samodzielnie rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że Sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej.
Dodać trzeba, iż w przypadku, gdy przedstawiciel ustawowy takiej osoby oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, uzyskuje ona pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które ich dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może zawrzeć małżeństwo za zgodą Sądu, choć pomiędzy małżonkami panuje ustrój rozdzielności majątkowej, oraz nawiązać stosunek pracy – jeśli jednak jest to sprzeczne z jej dobrem, wówczas kurator może za zgodą Sądu go rozwiązać.
Wreszcie, osoba ubezwłasnowolniona częściowo może być pełnomocnikiem innej osoby i dokonywać dowolnej czynności prawnej objętej takim upoważnieniem.
Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekuna, zaś częściowo – kuratora. Ich zadaniem jest pomoc lub prowadzenie jej spraw. Pełnią oni rolę przedstawicieli ustawowych.
Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – jeżeli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony przede wszystkim jego małżonek, a w jego braku – ojciec lub matka.
Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje z mocy prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub jego zmiany na częściowe.
Opiekun działa pod ścisłym nadzorem Sądu opiekuńczego. Zaznajamia się on na bieżąco z jego działalnością oraz udziela mu wskazówek i poleceń. Może on także żądać od opiekuna wyjaśnień we wszelkich sprawach należących do zakresu opieki oraz przedstawiania dokumentów związanych z jej sprawowaniem.
Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest powołany do jej reprezentowania i do zarządu jej majątkiem tylko wtedy, gdy postanowi tak Sąd opiekuńczy. .W razie uchylenia ubezwłasnowolnienia kuratela ustaje z mocy samego prawa.
Zaznaczyć trzeba, że opiekunem lub kuratorem osoby ubezwłasnowolnionej może zostać tylko i wyłącznie osoba pełnoletnia, posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, oraz korzystająca z pełni praw publicznych, Kandydat powinien cieszyć się nieposzlakowaną opinią, stanem zdrowia pozwalającym na pełnienie swojej funkcji oraz nie może być karany za przestępstwo popełnione umyślnie.
Na wstępie wskazać trzeba, iż ubezwłasnowolnienie, zwłaszcza całkowite, jest tak daleko idącą ingerencją w sferę praw i wolności człowieka, że może być stosowane tylko wyjątkowo, w wypadkach, gdy nie ma możliwości sprawowania ochrony osoby która ma być mu poddana w inny sposób.
W przypadku oceny zasadności ubezwłasnowolnienia wymagane jest istnienie przesłanki interesu publicznego oraz interesu osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. Jego stosowanie wymaga jak najpełniejszego uwzględnienia woli takiej osoby, gdyż najważniejsze znaczenie ma tu cel zabezpieczenia jej dobra i zapewnienia ochrony. Każdorazowo uwzględnia się stopień rozeznania takiej osoby, przede wszystkim na podstawie ustalenia stopnia jej niepełnosprawności intelektualnej i jej skutków. Przy uwzględnieniu tych okoliczności konieczne jest respektowanie zasady przyrodzonej godności każdego człowieka.
Z powyższych przyczyn procedura ubezwłasnowolnienia jest poddana szczególnym rygorom, które muszą być bezwzględnie przestrzegane.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie danej osoby może zgłosić:
Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletności osoby, której on dotyczy. Zaznaczyć trzeba, iż osoba zgłaszająca wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub w sposób lekkomyślny, podlega karze grzywny.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie należy złożyć do Sądu okręgowego, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której dotyczy, a w braku miejsca zamieszkania – do Sądu miejsca jej pobytu.
Samo postępowanie toczy się z zawsze udziałem prokuratora. Na samym początku, Sąd który występuje w składzie aż trzech sędziów, jest zobowiązany do wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie – powinno to nastąpić niezwłocznie po wszczęciu postępowania. Powinno się ono odbyć w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. Poza tym, osoba której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa.
Musisz wiedzieć, że orzeczenie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może zapaść tylko po przeprowadzeniu przez Sąd rozprawy na której prowadzone jest wnikliwe postępowanie dowodowe w celu ustalenia, czy istnieją wystarczające przesłanki do ubezwłasnowolnienia. Następnie wydawane jest postanowienie w którym Sąd orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy też częściowe, w którym wyjaśnia także z jakiego powodu została podjęta taka właśnie decyzja. Oczywiście Sąd może także oddalić złożony wniosek.
Do uchylenia ubezwłasnowolnienia uprawniony jest jedynie Sąd. Następuje to tylko w przypadku, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Z wnioskiem w tej sprawie mogą wystąpić osoby uprawnione do wystąpienia o ubezwłasnowolnienie, a także prokurator oraz sam ubezwłasnowolniony.
Sąd może także w razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu – zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite.
