Z punktu widzenia prawnego, konkubinat to nieformalny związek, łączący dwie osoby które pozostają ze sobą w pożyciu, jednakże bez usankcjonowania tego stanu w świetle prawa jako małżeństwa.
Jak stwierdził Sąd Najwyższy, przez konkubinat rozumieć należy współżycie analogiczne do małżeńskiego, tyle że pozbawione legalnego węzła. Oznacza to istnienie ogniska domowego charakteryzującego się duchową, fizyczną i ekonomiczną więzią łączącą mężczyznę z kobietą. Tak więc, cechą charakterystyczną konkubinatu jest trwała oraz stabilna wspólnota dwojga osób o charakterze osobisto – majątkowym, obejmująca także prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego.
Trzeba jednak zaznaczyć, że pomimo podobieństwa do związku małżeńskiego, konkubinat nie wywołuje żadnych skutków prawnych o charakterze osobowym i majątkowym pomiędzy jego stronami. O ile w przypadku małżeństwa powstają one z mocy samego prawa, co dotyczy na przykład wspólnoty majątkowej czy też prawa do wzajemnego dziedziczenia, to związek nieformalny nie powoduje takich następstw.
W powyższym kontekście, Sąd Najwyższy wskazał, iż związek pozamałżeński sam przez się nie wywołuje żadnych skutków o charakterze prawnomajątkowym między osobami, które w nim pozostają.
Opisany powyżej stan prawny, rodzi problemy z rozliczeniem zakończonego już konkubinatu pomiędzy jego stronami, gdyż nie da się w tym zakresie zastosować odpowiednich przepisów dotyczących małżeństwa. Wynika to z faktu, iż pozostaje on poza regulacjami prawa rodzinnego, nie posiadając ochrony prawnej, takiej jaką dysponuje instytucja małżeństwa. Jak określił Sąd Najwyższy „jakkolwiek związek pozamałżeński może spełniać funkcję rodziny, to nie została przyjęta możliwość stosowania w obrębie stosunków majątkowych między konkubentami przepisów regulujących małżeńską wspólność ustawową nawet w drodze analogii”.
Dodatkowe komplikacje w powyższym względzie wynikają z różnorodności uwarunkowań faktycznych występujących w związkach konkubenckich oraz mała motywacja do formalizowania porozumień majątkowych między ich stronami z uwagi na panujące pomiędzy nimi więzi osobiste.
Wszystko to powoduje, że bardzo trudno ustalić uniwersalną regułę pozwalającą określić status majątku powstałego w konkubinacie i sposób jego rozliczenia.
Tym samym, wybór właściwej podstawy prawnej do rozliczenia konkubinatu determinowany jest konkretnym stanem faktycznym, a w szczególności będzie wynikać z podjętych przez konkubentów decyzji w sferze prawno-majątkowej.
Podkreślić trzeba, że do rozliczenia konkubinatu ma w pełni zastosowanie zasada prawna sformułowana przez Sąd Najwyższy oraz stanowiąca, iż w przypadku powstania między stronami stosunków prawnomajątkowych prawa i obowiązki, które z tego wynikają należy oceniać na podstawie przepisów właściwych dla tych stosunków.
Rozliczenie konkubinatu po zakończeniu związku możliwe jest jedynie poprzez stosowanie poprzez analogię odpowiednich przepisów prawa cywilnego o współwłasności w częściach ułamkowych i jej znoszeniu, o spółce cywilnej, o bezpodstawnym wzbogaceniu etc. O tym, które z nich okażą się właściwe, zależy od indywidualnych okoliczności konkretnej sprawy.
Wskazać więc trzeba, że w zakresie roszczeń z tytułu nakładów dokonanych przez jednego z konkubentów na wchodzące w skład wspólnego gospodarstwa przedmioty majątkowe należące do drugiej z tych osób, należy stosować przepisy o zniesieniu współwłasności. Dotyczy to także roszczeń w przedmiocie rozliczenia korzyści majątkowych uzyskanych przez partnerów w czasie trwania pomiędzy nimi konkubinatu. Powinny one także znaleźć zastosowanie, jeśli strony konkubinatu gromadziły wspólne oszczędności i nabywały za nie oznaczone rzeczy.
Z kolei, jeśli w trakcie trwania konkubinatu, doszło do wspólnego zaciągnięcia przez partnerów kredytu bankowego, do wzajemnych rozliczeń pomiędzy nimi po rozpadzie związku stosować się będzie przepisy dotyczące zobowiązań solidarnych. Na ich podstawie ten z konkubentów, który dokonuje spłaty takiego zobowiązania, może żądać od drugiego z nich zwrotu połowy jego wartości.
Praktyka orzecznicza jednoznacznie wskazuje, iż w zakresie rozliczenia konkubinatu po jego zakończeniu najczęściej używane są przepisy Kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast.). Powinny one być stosowane co do roszczeń z tytułu nakładów dokonanych przez jednego z konkubentów na wchodzące w skład wspólnego gospodarstwa przedmioty majątkowe należące do drugiej z tych osób. Dotyczy to także roszczeń w zakresie rozliczenia korzyści majątkowych uzyskanych przez partnerów w czasie trwania pomiędzy nimi związku.
Instytucja bezpodstawnego wzbogacenia polega na tym, że po stronie osoby wzbogaconej następuje wzrost majątku, przy jednoczesnym pogorszeniu sytuacji majątkowej osoby zubożonej, co ma miejsce bez uzasadnionej podstawy prawnej. W oparciu o tę właśnie konstrukcję prawną można rozliczyć nakłady dokonane przez jednego z konkubentów na majątek drugiego, w sytuacji, gdy domaga się on zwrotu ich wartości. Obejmować to może na przykład wszelkie wydatki na nieruchomość należącą tylko do jednego z partnerów, poprzez przeprowadzenie remontu lokalu mieszkalnego czy też jego ulepszenia, jak również przeznaczenia własnych środków pieniężnych na wspólnie używaną ruchomość, taką jak samochód.
Zgodnie z ustalonym orzecznictwem, nieodpłatne wykonywanie pracy na rzecz drugiego skutkuje jego bezpodstawnym wzbogaceniem o wartość majątkową, jaka z jego majątku nie wyszła, i jako uzyskana bez podstawy prawnej korzyść, co do zasady podlega zwrotowi.
Warunkiem skutecznego dochodzenia zwrotu nakładów, jest udowodnienie ponad wszelką wątpliwość przez występującego z roszczeniem, że:
Warto zaznaczyć, iż w myśl obowiązujących przepisów, uprawniony konkubent w pierwszej kolejności może się domagać się zwrotu w naturze korzyści, jaką uzyskał drugi z nich, a dopiero gdy nie byłoby to możliwe – zapłaty jej wartości.
Trzeba przy tym pamiętać, iż obowiązek zwrotu uzyskanej korzyści wygasa, jeżeli wzbogacony zużył ją lub utracił, chyba że powinien liczyć się ze istnieniem takiej powinności.
