Kara umowna jest instytucją prawa cywilnego, która umożliwia zabezpieczenie interesów jednej ze stron umowy, na wypadek jej niewykonania przez kontrahenta. Warunkiem ziszczenia się takiego skutku jest zastrzeżenie jej w zawieranym kontrakcie w sposób zgodny z obowiązującymi przepisami prawa.
Kara umowna stanowi dodatkowe zastrzeżenie umowne, które strony wprowadzają do zawieranego kontraktu, przewidujące zapłatę określonej sumy z tytułu naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Poprzez jej ustanowienie udzielają one sobie wzajemnej rękojmi jego wykonania.
Zapłata kary stanowi automatyczną sankcję przysługującą wierzycielowi w stosunku do dłużnika w wypadku naruszenia warunków zobowiązania z przyczyn, za które ten ostatni w pełni odpowiada, a więc ponosi za ten stan rzeczy ewidentną winę.
Kara umowna pełni przede wszystkim funkcję kompensacyjną. Zmierza ona bowiem do zlikwidowania wszystkich negatywnych dla wierzyciela konsekwencji wynikających z naruszenia zobowiązania przez jedną ze stron zawartej umowy. Skutkiem jej zastrzeżenia jest znaczące wzmocnienie jego pozycji, będąc elementem dyscyplinującym wobec dłużnika.
Jej funkcjonalność wynika przede wszystkim z tego, że radykalnie ułatwia ona uprawnionemu dochodzenie naprawienia szkody, jakiej doznał on wskutek naruszenia przez jego kontrahenta postanowień łączącego ich stosunku prawnego. Podstawą bowiem jej zastosowania i naliczenia jest tylko i wyłącznie niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez kontrahenta.
Uprawnienie do dochodzenia i egzekwowania kary umownej uzależnione jest jedynie od ziszczenia się warunków przewidzianych w tym zakresie w treści samej umowy. Najczęściej należą do nich niewykonanie zobowiązania w oznaczonym terminie lub też w określony sposób.
Dla oceny zasadności wyegzekwowania kary umownej nie jest istotne, czy szkoda faktycznie została przez wierzyciela poniesiona i jakiej jest wartości. Jej naliczenie w zastrzeżonej wysokości jest od tego całkowicie niezależne i następuje nawet wtedy, kiedy wierzyciel nie poniósł żadnych negatywnych konsekwencji z tytułu zachowania dłużnika. Oznacza to, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty nawet w przypadku, gdy wykaże on, że wierzyciel nie poniósł jakiejkolwiek szkody. Z punktu widzenia wierzyciela samo niewykonanie zobowiązania już stanowi szkodę, a umówiona kara służy właśnie do jej naprawieniu. Trzeba jednak pamiętać, iż żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej jest niedopuszczalne, chyba że strony w zawartej umowie postanowiły inaczej.
W przypadku, gdyby zastrzeżona kara umowna była mniejsza niż rzeczywista szkoda poniesiona przez wierzyciela, a ten nie zastrzegł w umowie prawa do żądania odszkodowania przenoszącego jej wysokość, wówczas nie może on żądać takiej rekompensaty.
Co do zasady, kara umowna nie będzie przysługiwała stronie, której kontrahent nie wykonuje lub wykonuje nienależycie zobowiązanie, jeśli jest to skutkiem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności, na przykład wskutek wystąpienia tzw. siły wyższej.
Poza tym, zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania poprzez dokonanie zapłaty samej kary umownej.
Warunkiem skutecznego zastrzeżenia kary umownej jest dokonanie tego w sposób określony przez obowiązujące przepisy prawa.
Przede wszystkim musi ona zostać wyraźnie zastrzeżona w zawartej pomiędzy stronami umowie, w przeciwnym bowiem razie będzie ona uznana za nieistniejącą. Jest to także konieczne dla celów dowodowych, gdyż to na stronie dochodzącej zapłaty spoczywa obowiązek wykazania przed sądem nie tylko naruszenia przez kontrahenta postanowień łączącej ich umowy, ale także udowodnienia, że skutecznie zawarte w niej zostało postanowienie o karze umownej.
Zastrzec przy tym trzeba, że nie jest konieczne, aby kara umowna została wprowadzona w tej umowie, której naruszenie rodzi obowiązek jej zapłaty. Może to nastąpić w odrębnym uregulowaniu. Nie ma przeszkód prawnych do przewidzenia jej zarówno co do zobowiązania już istniejącego, jak i przyszłego. Jest dopuszczalne, aby była ona zapisana na wypadek odstąpienia przez drugą stronę od umowy, bez względu na charakter świadczeń do jakich zobowiązały się strony umowy.
Możliwe jest zastrzeżenie kar umownych już na etapie umowy przedwstępnej, przy czym może to dotyczyć nie tylko niewykonania jej samej, ale także umowy przyrzeczonej.
Kolejnym warunkiem skutecznego zastrzeżenia kary umownej jest jej precyzyjne opisanie, poprzez:
• określenie zobowiązania kontrahentów, którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie pociąga za sobą obowiązek zapłaty kary,
• wskazanie podmiotu zobowiązanego do zapłaty kary oraz opisanie okoliczności, po której wystąpieniu uprawniony będzie mógł jej dochodzić,
• ustalenie wysokości kary umownej oraz termin jej zapłaty przez zobowiązanego.
Musisz pamiętać, że wszystkie te elementy mają charakter obligatoryjny, co oznacza, że bez nich zastrzeżenie kary umownej będzie nieskuteczne, a więc nie będzie można jej wyegzekwować.
Powinieneś wiedzieć, iż nie jest wymagane określenie kary umownej w sposób kwotowy. Może to nastąpić na podstawie jednoznacznie ustalonych przez strony kryteriów, które pozwalają na jej arytmetyczne wyliczenie, bez konieczności ustalenia podstawy, od której będzie zależna jej wysokość. Tym samym kara umowna nie może być ustalana na podstawie bliżej nieokreślonych lub niejasnych kryteriów, lub na podstawie jednostronnej woli strony stosunku obligacyjnego. Zastrzeżenie kary umownej w sposób naruszający te zasady jest nieważne, a więc całkowicie nieskuteczne.
Na ogół jednak wysokość kary umownej jest określana w sposób:
• kwotowy, a więc w konkretnej sumie pieniężnej lub
• procentowy, kiedy stanowi ona procent wartości całego świadczenia umownego.
Bardzo często te dwa sposoby są ze sobą łączone.
Generalnie więc, kara umowna może zostać zastrzeżona na wypadek:
• niewykonania zobowiązania w ogóle,
• nienależytego wykonania zobowiązania w ogólności,
• konkretnych uchybień w zakresie sposobu wykonania zobowiązania, na przykład co do jego jakości.
Co ważne, w jednej umowie można przewidzieć odrębną karę za niewykonanie, a odrębną za nienależyte wykonanie zobowiązania.
Polski ustawodawca wyraźnie wskazał, iż kara umowna może być stosowana tylko i wyłącznie w stosunku do zobowiązań o charakterze niepieniężnym. A więc takich, w których przedmiot świadczenia nie jest wyrażony w określonych jednostkach pieniężnych.
Polegają one na ogół na konieczności:
• wydania jakiejś rzeczy,
• wykonania usługi,
• zrealizowaniu zamówienia lub
• naprawienia szkody.
Taki stan prawny powoduje, że nie jest dopuszczalne nałożenie kary umownej na przykład z tytułu braku zapłaty wynagrodzenia w terminie, bądź niewniesienia kaucji lub wkładu pieniężnego przez jednego ze wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Nie jest także możliwe jej zastrzeżenie na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym.
Zapis umowny przewidujący obowiązek zapłaty kary umownej za niespełnienie lub nieprawidłowe spełnienie świadczenia pieniężnego będzie bezwzględnie nieważny i jako taki nie wywoła żadnych skutków prawnych.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami, co do zasady karę umowną można ustalić w dowolnej wysokości. Trzeba pamiętać jednak, że nie może ona być rażąco wygórowana. W takim bowiem przypadku podmiot zobowiązany do jej zapłaty będzie mógł dochodzić przez sądem jej obniżenia poprzez tzw. miarkowanie.
Obowiązujące przepisy wskazują, iż dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej w przypadku, gdy:
• zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane,
• kara umowna jest rażąco wygórowana.
Wynika to z przyjętej w orzecznictwie zasady, że kara umowna nie może ze swej istoty prowadzić do bezpodstawnego wzbogacenia wierzyciela.
Praktyka sądowa stworzyła cały katalog mierników służących ocenie zasadności wysokości przewidzianych kar umownych celem stwierdzenia, czy są one rażąco wygórowane. Jednym z podstawowych, jest odpowiedni stosunek pomiędzy wartością kary umownej a wartością całego zobowiązania głównego. Kryterium takim jest także stosunek wysokości zastrzeżonej kary do wysokości wynagrodzenia wykonawcy. Niewątpliwie za zasadnicze kryterium oceny rażącego wygórowania kary umownej należy uznać stosunek wysokości zastrzeżonej kary umownej do wysokości szkody doznanej przez wierzyciela.
Opisany wykaz nie ma charakteru zamkniętego, a ocena w tym zakresie, należy do Sądu orzekającego w danej sprawie, biorącego pod uwagę jej okoliczności. Miarkowanie kary umownej ma przede wszystkim na celu przeciwdziałanie dużym dysproporcjom między wysokością zastrzeżonej kary a ochroną uzasadnionego z punktu widzenia prawnego interesu wierzyciela. Samo określenie „rażąco wygórowana” oznacza, iż musi to być wygórowanie niewspółmierne do celów i założeń, jakim ma ona w swej istocie służyć.
Kara umowna z całą pewnością zostanie uznana za rażąco wygórowaną w przypadku, gdy jest ona równa bądź zbliżona do wysokości wykonanego z opóźnieniem zobowiązania. Nie jest jednak ona wykluczona w tej wysokości, jeżeli dłużnik za okres, za który została wyliczona nie spełnił świadczenia w ogóle ze swojej ewidentnej winy.
Kara umowna to zapis w umowie, który zabezpiecza interesy wierzyciela na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Musi być precyzyjnie określona – wskazywać warunki jej naliczenia, zobowiązaną stronę i wysokość kary. Nie może dotyczyć zobowiązań pieniężnych – takie zapisy są nieważne. Choć strony mogą swobodnie ustalać jej wysokość, zbyt wygórowana kara może zostać obniżona przez sąd. Prawidłowo zastrzeżona kara umowna ułatwia dochodzenie roszczeń i wzmacnia pozycję wierzyciela.
